Kırkayak, çoğu vücut segmentinde iki çift eklemli bacak ile karakterize edilen bir grup eklembacaklı grubudur. Bilimsel olarak "Diplopoda" sınıfı olarak bilinirler, adları da bu özellikten türetilir. Her çift ayaklı segment, birbirine kaynaşmış iki tek segmentin bir sonucudur. Çoğu kırkayak, 20'den fazla segmenti olan çok uzun silindirik veya düzleştirilmiş gövdelere sahipken, hap kırkayakları daha kısadır ve bir top haline gelebilir. "Kırkayak" adı "bin feet" için Latince türetilmiş olmasına rağmen, bilinen hiçbir türün 1.000 bacağı yoktur; 750 bacağın kaydı İllacme plenipes'a aittir. Yaklaşık 12.000 adlandırılmış tür vardır. Bu türler 16 sınıflandırmaya ayrılır.
Çoğu kırkayak, yavaş hareket eden detritivorlardır, çürüyen yaprakları ve diğer ölü bitki maddelerini yerler. Bazıları mantar yer veya bitki sıvılarını emer, bunlar küçük bir azınlık yırtıcıdır. Kırkayaklar genellikle insanlar için zararsızdır, ancak bazıları ev ya da bahçe zararlıları olabilir. Kırkayaklar özellikle fidelere ciddi zarar verebildiklerinden seralarda istenmeyen türlerdendir.
İlk olarak Silüriyen döneminde ortaya çıkan kırkayaklar bilinen en eski kara hayvanlarından bazılarıdır. Tarih öncesi grupların bazı üyeleri 2 m'nin (6 ft 7 inç) üzerindedir. En büyük modern türler maksimum 27 ile 38 cm (11 ila 15 inç) uzunluğuna ulaşır. En uzun süren tür dev Afrika kırkayaktır (Archispirostreptus gigas). Kırkayaklar, az ancak hızla hareket eden, zehirli, etçil ve her vücut segmentinde sadece bir çift bacağa sahip olan uzak mesafeden ilişkili kırkayaklardan (sınıf Chilopoda) ayırt edilebilirler. Kırkayakların bilimsel çalışması diplopodoloji olarak bilinir ve onları inceleyen bir bilim insanına diplopodolog denir.
Kırkayaklar Antarktika dışındaki tüm kıtalarda görülür. Tipik olarak orman zemini sakinleri olan kırkayaklar, nemli koşulları tercih ederek yaprak çöpünde, ölü odunda veya toprakta yaşarlar. Bunun yanı sıra kırkayaklar, nemli yaprak döken ormanlarda, iğne yapraklı ormanlarda, çöllerde, mağaralarda ve alpin ekosistemlerde bulunurlar. Bazı türler tatlı su taşkınlarında hayatta kalabilir ve 11 aya kadar su altında kalabilirler.
Kırkayaklar, özellikle böcekler ile karşılaştırıldığında, insani ekonomik veya sosyal refah üzerinde çok az etkiye sahiptir, ancak yerel olarak bir sıkıntı ya da tarımsal zararlı olabilirler. Kırkayaklar ısırmazlar ve savunma salgıları çoğunlukla insanlar için zararsızdır. Genellikle ciltte sadece küçük bir renk değişikliğine neden olurlar, ancak bazı tropikal türlerin salgıları ağrı, kaşıntı, lokal eritem, ödem, kabarcıklar, egzama ve bazen çatlamış cilde neden olabilir. Bu sekresyonlar göz maruziyeti, genel tahriş, konjonktivit ve keratit gibi potansiyel olarak daha ciddi etkilere neden olur. Buna kırkayak yanması denir. Uygulanacak ilk yardım adımı, alanı su ile iyice yıkamaktan oluşur; ileri tedavi, lokal etkilerin hafifletilmesini amaçlamaktadır.
Bazı kırkayak türleri (Xenobolus Carnifex, Ommatoiulus moreleti) evleri ve çatıları istila edebilir. Diğer türler de ev istilalarına, mahsul hasarına ve paletlerin yüzlerce kırkayak kalıntısıyla kaygan hale gelmesiyle tren gecikmelerine neden olabilecek periyodik sürünme davranışı sergilerler. Benekli yılan kırkayak (Blaniulus guttulatus) ekinlerde önemli hasara neden olabilir: Şeker pancarlarına ve diğer kök bitkilerine zarar verir.
Spirobolida, Spirostreptida ve Sphaerotheriida gibi bazı kırkayak türleri evcil hayvan olarak popülerdir. Yaygın olarak satılan veya tutulan bazı türler arasında Archispirostreptus, Aphistogoniulus, Narceus ve Orthoporus türleri bulunur. Kırkayaklar dünya çapında geleneksel tıpta da görülür. Bazı kültürler kırkayak aktivitesini gelen yağmurlarla ilişkilendirir. Zambiya'da, ezilmiş millipede hamuru yaraları tedavi etmek için kullanılır. Kamerun'da millipede suyu kulak ağrısı tedavisi için kullanılır. Bazı Himalaya Bhotiya kabilelerinde, hemoroidleri tedavi etmek için kuru kırkayak dumanı kullanılır. Malezya'da ki yerli insanlar zehirli oklarda kırkayak salgısı kullanırlar. Spirobolus bungii sekresyonlarının insan kanser hücrelerinin bölünmesini engellediği gözlenmiştir.
Kırkayaklar bilimsel araştırmalarda da önemli bir rol oynamıştır. 1963 yılında kırkayak hareketinden ilham aldığı söylenen 36 ayaklı bir yürüyüş aracı tasarlandı. Özellikle dönüş ve eğriler içeren dar alanlarda, ağır yüklerin taşınması gerektiğinde Deneysel robotlar aynı inspirasyona sahipti. Biyolojide, bazı yazarlar eklembacaklı fizyolojisi ve vücut bölümlerinin sayısını ve şeklini kontrol eden gelişimsel süreçleri incelemek için kırışıklıkları model organizmalar olarak savunmuşlardır.
Kırakayak ile Çıyan Arasındaki Fark Nelerdir? Tıklayın, Öğrenin...
